Sta jij in de overlevingsstand? Zo kom je ervan af!

Wat is de overlevingsstand?

De overlevingsstand houdt in dat je continu op je hoede bent voor mogelijk gevaar. Dat uit zich vooral in chronische stress. Je hebt moeite om uit de alertheid te komen en je veilig te voelen. Daardoor sta je alsmaar “aan”, ook als dat helemaal niet nodig is. 

We spreken ook wel van een niet-gereguleerd autonoom zenuwstelsel. Dat is een ingewikkelde manier om te zeggen dat je – vaak door ervaringen uit het verleden – moeite hebt om je autonome zenuwstelsel uit de stressmodus te krijgen. 

Hoe herken je de overlevingsstand?

Je herkent de overlevingsstand bijvoorbeeld aan deze symptomen:

• Je staat continu aan.
• Je voelt je regelmatig overprikkeld.
• Je ervaart veel stress.
• Je piekert veel.
• Je slaapt onrustig.
• Je kunt je moeilijk concentreren.
• Je vindt het lastig om rust te pakken.
• Je kunt moeilijk voelen wat je écht nodig hebt.
• Je bent misschien snel geïrriteerd.

Als je in de overlevingsstand zit, sta je volop AAN. Je hartslag gaat omhoog, je bloeddruk stijgt en je bent heel druk bezig met je omgeving. Je lichaam is druk bezig om mogelijk gevaar te spotten en uit de weg te ruimen, zelfs als dat gevaar zo erg nog niet is. 

Je zit als het ware continu in de vechten-of-vluchten-modus. Die reactie stamt nog uit de oertijd, toen je als mens écht continu op je hoede moest zijn. Maar aangezien je anno nu waarschijnlijk geen woeste tijger achter je aan hebt rennen, is die acute stressreactie meestal nergens voor nodig. 

De ergste gevaren waar je op een gemiddelde dag mee te maken krijgt, zijn dingen als deadlines, niet luisterende kinderen, te volle agenda’s, verzoeken waar je niet op zit te wachten en energieslurpende mensen om je heen. Maar als jij standaard op standje “aan” staat, kun je van al die dingen bij elkaar chronische stress krijgen. Daar kun je zelfs overspannen of burn-out door raken.

Waar komt de overlevingsstand vandaan?

Je staat in de overlevingsstand omdat je je – vaak onbewust – onveilig of bedreigd voelt. Dat heeft alles te maken met de werking van je autonome zenuwstelsel, zo leggen we ook uitgebreid uit in ons programma Miracle Roadmap. Dat zenuwstelsel kent 3 standen, maar is niet automatisch goed afgesteld.

1. Je voelt je veilig. Je bent kalm en ontspannen, en ervaart vertrouwen. Dit is de ideale stand. Maar als je last hebt van de overlevingsstand, kan het goed zijn dat je maar zelden in deze stand zit. Of dat je alleen bij sommige mensen of in specifieke situaties een echt veilig gevoel kunt ervaren.
2. Je bent actief. Je zit in een vechten-of-vluchten-modus. Je staat als het ware 24/7 klaar om in actie te komen voor gevaar. Vroeger ging deze stand aan als er een bloeddorstig dier naderde en er dus serieus gevaar was. Maar als je veel te druk bent of vaak overprikkeld raakt, kun je – ook zonder een achtervolging door moordlustige leeuwen – vaker dan goed voor je is – in de actieve stand zitten. Deze stand wordt gedreven door het stresshormoon cortisol. 
3. Je stelt je passief op. Het hangt van de situatie af of dit een goede of slechte stand is. Dit is een handige stand als je tot rust wilt komen na een lange werkdag. Maar de passieve stand kan ook een bevriesreactie zijn in een lastige situatie. Je durft bijvoorbeeld niets te zeggen als iemand vervelend gedrag vertoont. 

Als het goed is, schakel je de hele dag door tussen deze drie standen. Hoe makkelijker je kunt schakelen van bijvoorbeeld de actieve naar de passieve stand, hoe veerkrachtiger je bent. Maar als je veel stress ervaart of trauma’s hebt meegemaakt, kan dit systeem overhoop liggen. Je zit dan veel vaker in de actieve stand dan goed voor je is. Je staat voortdurend “aan”, ook op momenten waarop je beter zou kunnen ontspannen. Of je bent passief (“Ik doe maar niets”) op momenten waarop juist actie van je wordt verwacht.

De overlevingsstand houdt meestal in dat je te veel in de actieve stand zit. Je bent steeds op je hoede voor mogelijk gevaar. Daardoor kunnen normale dingen, zoals iemand dicht bij je laten, in een zaal zitten of het woord nemen in een vergadering, al als bedreigend voelen. Om met dat gevaar om te gaan, kom je terecht in overlevingsstrategieën. Denk aan overwerken, pleasen of relaties en sociaal contact afhouden.

De overlevingsstand en trauma’s

De overlevingsstand komt vaak voort uit trauma. En dat hoeft niet altijd zo heftig te zijn als het klinkt. De overlevingsmodus kan voortkomen uit één van deze typen trauma’s:

• Shock-trauma: één ernstige gebeurtenis die je hele systeem in één klap in de “Pas op: de wereld is gevaarlijk!”-modus brengt. Zo’n trauma ontstaat bijvoorbeeld na een ongeluk of als je getuige bent van een heftige situatie.
• Relationeel trauma: een trauma dat is ontstaan in een niet-gezonde relatie met een persoon. Denk aan verwaarlozing of misbruik door een ouder, onveilige liefdesrelaties of pesten op de middelbare school. Vaak gaat het in die gevallen om een trauma dat over langere tijd is opgebouwd.

• Andere typen trauma’s, zoals intergenerationeel trauma (een trauma dat vóór jou heeft plaatsgevonden en waarvan de impact van generatie op generatie wordt doorgegeven), langdurige stress van mensen om je heen of opgroeien in armoede.

3 tips om van de overlevingsstand af te komen

Nu snap je beter wat de overlevingsstand is en waar het vandaan komt. Maar hoe kom je van die vervelende overlevingsstand af? Dat vraagt om méér dan alleen een week vakantie nemen. Het gaat vooral om een mindset-shift. Meer leven vanuit vertrouwen en liefde in plaats van vanuit een zoektocht naar veiligheid. Deze 3 dingen helpen om uit de overlevingsmodus te komen.

1. Besef dat er geen conflict is, maar eerder eenzaamheid

Als je in de overlevingsstand zit, kan het voelen alsof je continu in conflicten verzeild raakt. Je botst regelmatig met mensen, geeft steeds grenzen aan en stoort je aan dingen die spelen. Het is dan goed om te beseffen: “Je hebt geen conflict. Je hebt eenzaamheid.” Kijk of er meer onder zit. Mis je niet eigenlijk verbinding met de ander of een gevoel gezien te worden? Gaat de ruzie misschien helemaal niet over het tandpastadopje of je partner die 5 minuten te laat komt, maar eerder over de behoefte om in verbinding te staan?

Als je dat beseft, kun je het gesprek een andere – meer constructieve – wending geven. Dan kun je weer veiligheid ervaren in plaats van recht tegenover elkaar te staan.

2. Wen jezelf aan om terug te gaan naar de veilige modus

Merk je dat je totaal opgaat in de actieve stand en bijvoorbeeld vól in de boosheid schiet of totaal in paniek raakt? Probeer dit dan te signaleren en jezelf terug te brengen naar de stand van veiligheid. 

Het is ook goed om te beseffen wat de veilige stand je brengt. Gesprekken met je partner hebben bijvoorbeeld alleen zin als jullie allebei in de veilige stand zitten. Als je een meningsverschil start vanuit de actieve modus, dan ga je vanuit overleving (dus vanuit het idee dat de ander je vijand is) het gesprek aan. Daar worden ruzies meestal niet mee gesust. Door in de veilige modus te gaan, kalmeer je je autonome zenuwstelsel. Je zegt als het ware tegen jezelf “Het is al goed”.

3. Laat je emoties toe en stop met vluchten

Ga je gevoelens niet langer uit de weg. Hoe meer je dat doet, hoe meer je de wegren-stand activeert. Probeer je emoties toe te laten en praat erover met anderen. Dat helpt om die emoties te doorvoelen in plaats van ze als een bal onder water te blijven drukken (waardoor ze alleen maar heftiger weer komen bovendrijven). Juist zo kun je spanning kwijtraken, blijf je in verbinding met jezelf en anderen, en kun je je weer veilig voelen.

Het helpt ook om te stoppen met de dingen die jij gebruikt om te vluchten. Heb jij er een handje van om te overwerken, te emotie-eten of je af te zonderen als je je rot voelt? Zeg je continu maar ‘ja’ om confrontaties uit de weg te gaan? Ga bewust tegen die patronen in. Laat het tripje naar McDonald’s zitten, ga op tijd weg van werk of  zoek juist het contact op. Kijk wat er gebeurt als je het vluchten stopt en gedwongen wordt te voelen wat je voelt. Dat is nu dé manier om je overlevingsstand vaarwel te zeggen en weer in contact te komen met jezelf.